Муковисцидоз

1. Муковисцидоз дегеніміз не
2. Муковисцидоз қалай тұқым қуалайды
3. Негізгі симптомдардың даму механизмі
4. Аурудың түрлері мен белгілері
5. Балалардағы муковисцидоз
6. Диагностика
7. Емдеу қағидаттары
8. Муковисцидоз кезінде Микразимді қолдану
9. Болжау және профилактика

Қазіргі уақытта генетикалық материалдағы түрлі бұзылулардан туындаған тұқым қуалайтын аурулар барған сайын маңызды болып келеді. Бұл негізінен аутосомалық (жыныстық емес) хромосомалардағы рецессивтік мутациялардың популяцияда жинақталуына байланысты. Осындай аурулардың бірі муковисцидоз (mucoviscidosis) болып табылады. Оны кейде жылауықты фиброз (кистофиброз), туа біткен энтеробронхопанкреатиттік диспория, тұзды бала синдромы деп те атайды.

Муковисцидоз моногендік сипаттағы барлық тұқым қуалайтын аурулардың ішіндегі ең жиі таралған патология болып саналады. Және ол негізінен еуропалық нәсілдің өкілдерінде кездеседі. Бұл аурудың таралуы әртүрлі өңірлерде өзгеріп отырады және 2-4,5 мың нәрестеге шаққанда орташа алғанда 1 жағдайды құрайды.

Муковисцидоз дегеніміз не

Муковисцидоз – бұл тұқым қуалайтын сипаттағы созылмалы ауру, оның басты белгісі зақымдалған құрылымдар мен ағзалардың екінші қайталама жылауықтық дегенерациясымен бездік жасушалар сөлінің жабысқақтығының тұрақты түрде артуы болып табылады. Бұл жағдай атауында да орын алады: mucos латынша «шырыш», viscidus – «желімді, жабысқақ» ретінде аударылады. Ал -osis жалғауы патологиялық үрдістің қабынуға жатпайтын сипатын белгілеу үшін пайдаланылады.

Муковисцидоз – бұл тұқым қуалайтын сипаты дәлелденген ауру. Барлық бұзылулардың себебі 7 соматикалық (аутосомалық) хромосоманың ұзын иінінің ортасындағы бір геннің мутациясы болып табылады. Оны SFTR (cystic fibrosis transmembrane regulator) деп атайды, бұл натрий және хлор иондарының өткізгіштігінің трансмембраналық реттегіші ретінде аударылады. Бұл ген хлордың және эпителийдің кейбір басқа да ионды каналдарының негізі болып табылатын ерекше ақуыздың құрылымын кодтайды. Сондықтан аурудың негізгі сәті – сыртқы секреция бездері басым зақымдалған жасушалық мембраналардың тасымалдау функциясының бұзылуы болып табылады. Ал ішкі секреция ағзаларының (эндокринді, гормоналды белсенді) патологиялық үрдіске қатыспайды.

SFTR генінің жұмысы уақыт жағынан шектеусіз, ол бүкіл өмірлік цикл ішінде қызмет етеді. Ал симптомдардың пайда болу уақыты мен олардың ауырлығы әртүрлі болуы мүмкін. Бұл негізінен мутация түріне байланысты. Қазіргі кезде оның 1600-ден астам нұсқасы белгілі, және олардың әрқайсысының кездесу жиілігі жер шарының түрлі аймақтарында әртүрлі.

Муковисцидоз қалай тұқым қуалайды

Муковисцидоздың тұқым қуалау ерекшеліктеріне жатады:

• SFTR мутациясы рецессивті болып табылады. Бұл жұптасқан хромосомасында қалыпты гені бар адамда муковисцидоздың ешқандай белгілері болмайтынын білдіреді. Популяцияда мұндай адамдар саны жеткілікті түрде көп. Олар аурудың тасымалдаушысы болып табылады және патологиялық генді өз балаларына бере алады.

• Генді беру жыныспен байланысты емес, сондықтан ұлдар мен қыздарда аурудың пайда болу ықтималдығы бірдей.

• Бала тек 2 ақаулы генді бірден иеленген жағдайда ғана муковисцидозбен ауыратын болады. Бұл екі ата-ананың да тиісті аймақта кем дегенде бір мутациясы бар хромосомасының болуы кезінде мүмкін. Бұл жағдайда науқас баланың туылу ықтималдығы әртүрлі болуы мүмкін (кестені қараңыз).

Муковисцидозбен ауыратын баланың туылу ықтималдығына тек ата-анасында SFTR аномальді генінің болу факті ғана әсер ететінің түсіну керек. Бұл жерде мутацияның сипаты (түрі) маңызды емес.

Негізгі симптомдардың даму механизмі

2 аномальді SFTR гендерінің болуы кезінде адамда хлор-ионды трансмембраналық каналдың функционалды толыққанды емес ақуызы синтезделеді. Бұл қайтымсыз және прогрессияға бейімді бұзылулар каскадына әкеліп соғады:

• Хлор иондарының олардың бездік жасушалардың цитоплазмасында жинақталуымен тасымалдауының бұзылуы. Бұл мембраналық потенциалдың өзгеруіне әкеледі және басқа иондық каналдардың, ең алдымен, натрий каналының жұмысын нашарлатады.
• Жасушадағы натрий иондары концентрациясының жоғарылауы жақындағы жасуша маңындағы кеңістіктен суды аса «тұтынуға» әкеледі. Ал муковисцидоз кезінде бездік жасушалар зақымдалатындықтан, сұйықтық олардан бөлінген сөлден сіңіріле бастайды. Бұл үрдіс ешқандай жолмен өтелмейді және ағзаларда екінші қайталама қайтымсыз өзгерістердің біртіндеп дамуына себеп болады.
• Шамадан тыс қою және жабысқақ сөл іркіліп қалуға бейімді, ол шығарушы өзекшелердің, жолдардың, бронхылардың арнасының бітелуіне (обтурациясына) әкеледі. Ал оған қосалқы қабыну жағдайды ауырлатады, жабыспалы үрдіс пен ірі тыртықтануға дейін әкеліп соғады. Жолдар бірте-бірте өтімсіз болып қалады.
• Сөлдің іркілуі ең безді ағзаның және қоршаған тіндердің қабынуына ықпал етеді. Сондықтан муковисцидоз кезінде өте жиі бронхопневмониялар (бронхтардың бітелуі салдарынан), панкреатит (ұйқы безін өз ферменттері еріту нәтижесінде), холангогепатит (өт жолдарының және бауырдың қабынуы) анықталады.

Екінші қайталама ретте патологиялық үрдістерге безді емес ағзалар да қатысады. Мысалы, бронх-өкпелік патология жүрек-қан тамырлары жүйесі жұмысының бұзылуына әкеледі. Панкреатит пен ішек қабырғасының қабынуы салдарынан орын алған ферменттердің жетіспеушілігі қоректік заттардың, темір мен дәрумендердің сіңуін азайтады. Ауыр бұзылулар кезінде барлық ағзалар мен бас миы зардап шегеді, бұл әсіресе ерте балалық жаста қауіпті.

Аурудың түрлері мен белгілері

Муковисцидоз кезінде өлшеміне қарамастан, барлық экзокринді безді түзілімдер зақымдалады. Бірақ әртүрлі ағзадағы патологиялық өзгерістердің ауырлығы әдетте әр түрлі болады. Осыны ескере отырып, аурудың бірнеше клиникалық түрлері бөлінеді:

• Тоңғақтық ішектік буылтықтану. Нәрестелерде өмірінің алғашқы күндерінде дамиды және олардың бірінші нәжісі (тоңғағы) айқын қоюлануымен шартталады.
• Бронх-өкпелік түрі бронхиалды эпителий бездерінің қызметі бұзылуымен және тыныс алу жүйесінің түпкі бөліктерінің обтурациясымен (шырышпен бітелуімен) байланысты. Бронхоэктаздар және өкпенің созылмалы обструктивті ауруы (ӨСОА) қалыптасуымен бронхопневмонияның қайталануымен көрінеді.
• Ферменттердің жетіспеушілігін дамыта отырып, ұйқы безінің зақымдалуын (панкреатит) қоса алатын ішектік түрі.
• Билиарлық бауыр циррозы өттің айқын қоюлануы салдарынан өт шығару жолдарының буылтықтануымен байланысты.

Аурудың өте «жұмсақ» түрлері де бар, оларға орын алушы бұзылулар өмір сүру сапасын аса бұзбайтын және әлеуетті өмірге қауіпті күйлерге қатыссыз жағдайлар жатады. Мысалы, ер адамдарда муковисцидоз шәует шығаратын жолдардың өтімсіздігіне байланысты бедеулік түрінде оқшауланған обструктивті азооспермия ретінде көрінуі мүмкін. Тері бездерінің зақымдалуымен, синуситтермен, жылауықтың түзілуіне бейімсіз созылмалы панкреатиттермен және т.б. жетілмеген түрлері кездеседі.

Клиникалық тәжірибеде 10-шы қайта қараудағы аурулардың халықаралық жіктемесінің терминологиясы (АХЖ-10) қолданылады. Муковисцидоз мұнда E84 шифрына ие және өкпе, ішек және басқа көріністері бар түрлерге бөлінеді. Сондай-ақ, «Анықталмаған муковисцидоз» кіші бөлімшесі бар. Бұл жағдайда дәрігер тек ең ауыр бұзылуларды шифрлайды, өйткені 70% жағдайларда аурудың аралас (өкпе-ішек) түрлері кездеседі.

Диагнозды қою кезінде сондай-ақ орын алып отырған бұзылулардың ауырлығын көрсетеді және дамып үлгерген асқынуларды сипаттайды.

Балалардағы муковисцидоз

90-94% -дан астам жағдайларда муковисцидоз баланың өмірінің алғашқы жылдарында басталады. Ал кейде оның симптомдары жаңа туған нәрестеде кездеседі және бірнеше күн ішінде арта түседі.

Балалық жастағы муковисцидоздың негізгі белгілеріне жатқызады:

• Ферменттердің жетіспеушілігінен туындаған ішек бұзылулары. Көбінесе олар қосымша тамақтандыруды немесе сүтпен/оны алмастырғышпен қосымша тамақтандыруды енгізген кезде пайда болады. Майдың көп мөлшерімен пішінделмеген жиі жағымсыз иісті нәжіс (стеаторея), іштің кебуі орын алады. Көп ұзамай гипополивитаминоз, теміртапшылықты анемия дамиды. Қант диабеті қосылуының жоғары ықтималдығы бар.
• Қайталанушы ұзаққа созылған асқынған пневмонияларға бейімділік.
• Тамақты жұту кезінде қиналу орын алады, бұл сілекейдің шамадан тыс тұтқырлығы мен жұтқыншақ пен өңештің шырышты қабығының құрғауы себебінен болады. Бала тамақтың соңынан сұйықтық ішуге тырысады.
• Жылдың ыстық мезгілінде және қапырық бөлмелерде термореттеудің бұзылулары. Бұл терлеудің бұзылуына себепші болады.

Бала жастағы аурудың ішек және бронх-өкпе түрлері баланың физикалық дамуының бөгелісіне, онда созылмалы полиағзалық жетіспеушіліктің қалыптасуына ықпал етеді. Интеллектуалды төмендеу тән емес, бірақ зат алмасудың айқын бұзылулары бас миы қызметінің нашарлауына әкелуі мүмкін.

Диагностика

Муковисцидозды диагностикалау үшін негізгі зертханалық зерттеулер:

• Иммунореактивті трипсинге сынақ (өмірдің алғашқы айындағы балаларда).
• Тер сынамасы. Классикалық Гибсон-Кук нұсқасында немесе заманауи талдағыштар көмегімен орындалуы мүмкін.
• ДНҚ-диагностикасы. Баланың қанын қағаз сүзгісіне алу арқылы скрининг әдісі ретінде қолданылады. Қажет болса, генетикалық зерттеулердің басқа да нұсқаларын, соның ішінде туыстарының генотипін анықтауды жүргізеді.
• E1 сынағы (нәжісте ұйқы бездік эластазаны анықтау үшін).

Орын алған бұзылуларды диагностикалау үшін копрограмманы, көкірек қуысы ағзаларының рентгенографиясын, бронхоскопияны, ФГДС және басқа әдістерді қолданады. Зерттеу бағдарламасы бар симптомдарды ескере отырып, жеке түрде жасалады.

Емдеу қағидалары

Муковисцидоз кезінде тағайындалған терапия ауруды емдеуге мүмкіндік бермейтінің түсінген дұрыс. Ол орын алған бұзылуларды түзетуге ғана ықпал етеді, өмір сүру сапасын жақсартады, симптоматиканы жеңілдетеді, ауыр асқынулармен күресуге көмектеседі және олардың даму қаупін азайтады. Ақаулы генге әсер ете алатын гендік терапия әлі даму сатысында және клиникалық сынақтан өтуде.

Муковисцидоз кезінде тағайындалатын препараттардың негізгі топтары:

• Ферменттік препараттар, аурудың ішектік түрінде әсіресе маңызды.
• Ішектегі сіңірілу жетіспеушілігін өтеу үшін полидәрумендік кешендер және әсіресе майда еритін дәрумендер қажетті.

Муковисцидоз кезінде Микразимді қолдану

Муковисцидоз кезінде ферменттік препараттарды қолдану өзіндік ас қорыту ферменттерінің жеткіліксіз мөлшерін жартылай өтеуге мүмкіндік береді. Ал мұндай бұзылулар осындай ауруы бар адамдардың барлығында жуық байқалады, өйткені ұйқы безінің зақымдалуы оған тән белгі болып табылады. Бұл жерде липазаның – аш ішекте майлардың барабар қорытылуын қамтамасыз ететін ферменттің деңгейін түзету ерекше назар аударуды талап етеді. Осы мақсатта муковисцидоз кезінде Микразимді тағайындайды.

Осындай терапияның күтілетін клиникалық әсерлеріне төмендегілер жатады:

• Негізгі нутриенттердің сіңуін жақсарту, алиментарлы гипотрофияның ықтималдығын төмендету.
• Майлардың жеткіліксіз қорытылуымен байланысты іш өтудің туындау қаупін азайту.
• Ферменттердің жетіспеушілігінен газ түзілудің артуы және перистальтиканың жоғарылауы себебінен ішек жайсыздығының ауырлығын төмендету.

Муковисцидоз кезінде Микразимді өмірдің алғашқы жылдарындағы балаларды емдеу үшін қолдануға болады, бұл жағдайда препарат капсула түрінде тағайындалады. Мөлшерді дәрігер стеаторияның ауырлығына қарай және баланың жас шамасын ескере отырып тағайындайды.

Болжау және алдын алу

Бұрын муковисцидоздың көріністерімен көбінесе педиатрлар кездесетін, бұл ауру «балалардың» сырқаты болып саналды. Қазіргі уақытта бұл патология ересектерде де жиі кездеседі, бұл қазіргі заманғы фармакологияның мүмкіндіктерінің өсуімен түсіндіріледі. Қолданылатын препараттар бронх тармақтарының және ұйқы безінің шырышты қабығының бұзылған сөл бөлу қызметін ішінара өтеуге мүмкіндік береді. Тиісті түрде таңдалған терапия кезінде, муковисцидозы бар бала есеюге мүмкіндік алады.

Маңызды: қолдану алдында нұсқаулықпен танысыңыз немесе емдеуші дәрігеріңізден кеңес алыңыз.